Με αφορμή την έκθεση φωτογραφίας και το ιστορικό ντοκιμαντέρ με τίτλο:

"Διωγμός και Aνταλλαγή πληθυσμών ( Τουρκία- Ελλάδα:1922-1924 )"

στο Μουσείο Μπενάκη.

Η σκηνοθέτις και επιμελήτρια της έκθεσης Μαρία Ηλιού και ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ, που πρόσφατα παρουσίασαν στο Μουσείο Μπενάκη, το έργο :

"Σμύρνη Η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης 1900-1922", μετά από τέσσερα χρόνια συνεργασίας και έρευνας στην Ευρώπη και την Αμερική, φέρνουν πίσω στο κοινό, εικόνες ξεχασμένες σε «κλειστά» αρχεία αλλά και μια νέα οπτική σε σχέση με το Διωγμό και την Ανταλλαγή των πληθυσμών (Τουρκία - Ελλάδα 1922-1924).

Το ιστορικό ντοκιμαντέρ και η έκθεση είναι μεγάλης σημασίας όχι μόνο γιατί το ελληνικό κοινό θα δει άγνωστες εικόνες από το Διωγμό και την Ανταλλαγή αλλά και γιατί συγχρόνως οι δύο συνεργάτες, φέρνουν μια νέα οπτική στον τρόπο με τον οποίο διηγούνται την ιστορία. Μια ματιά που κρατά αποστάσεις τόσο από μια υπέρμετρα εθνικιστική αφήγηση όσο και από νεώτερες απόπειρες που υπερτονίζουν τις κοινές εμπειρίες, ξεχνώντας τις διαφορές, ξεχνώντας ότι πριν την Ανταλλαγή ζήσαμε ένα Διωγμό.

Απόσπασμα από την ιστοσελίδα του Μουσείου Μπενάκη

Η Μαρία Ηλιού αναφέρει:

"Αυτή η ταινία και αυτή η έκθεση έγιναν με την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει προνόμιο στον ανθρώπινο πόνο. Συγχρόνως έγιναν με την πεποίθηση και την ανάγκη της αναγνώρισης ότι οι μικρασιάτες πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα υπό τραγικές συνθήκες το 1922, προσέφεραν πολλά σε αυτή τη χώρα μεταμορφώνοντάς τη για πολλές δεκαετίες με τη διαφορετική τους ματιά και τη δημιουργικότητά τους"

Στη συνέχεια η κυρία Ηλιού σε σχετικό ερώτημα παραδέχεται ότι τόσο μέσα από το ντοκιμαντέρ όσο και μέσα από την έκθεση αναδύεται αυτό που λέμε " συλλογική οδύνη" αλλά επισημαίνει ότι:

"Με τη δεύτερη και την τρίτη γενιά προσφύγων ζητείται η ισορροπία, ζητείται να μελετήσουμε και να καταλάβουμε τι συνέβη. Να ελπίσουμε ότι είμαστε σε μια καινούργια περίοδο ειρήνης, κατανόησης και συνεργασίας. Σε μια στιγμή που, λόγω κρίσης, όλες οι βεβαιότητες καταρρέουν, νομίζω ότι είμαστε πιο έτοιμοι από ποτέ να κοιτάξουμε πιο νηφάλια την ιστορία μας με τον ίδιο τρόπο που έχουμε ανάγκη να ξανακοιτάξουμε όλη μας τη ζωή¨.

Απόσπασμα από το ΒΗΜΑ -ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 24-3-2012

...Σίγουρα οι διαδοχικοί διωγμοί των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία ήταν τρομακτικά τραγικοί και βίαιοι με αποκορύφωμα το μεγάλο διωγμό του 1922 που μόνο τότε οι πρόσφυγες ξεπέρασαν το εκατομμύριο. Αλλά και η αποχώρηση των Μουσουλμάνων από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια τόσο κατά τη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων όσο και κατά τη διάρκεια της Ανταλλαγής από αυτή τη μεριά του Αιγαίου ήταν επίσης μια ιστορία ξεριζωμού.

Απόσπασμα από το ανηρτημένο εισαγωγικό κείμενο αναφορικά με την έκθεση φωτογραφίας : "Διωγμός και Aνταλλαγή πληθυσμών ( Τουρκία-Ελλάδα: 1922-1924 )".

... Τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων τα τελευταία χρόνια διασχίζουν το Αιγαίο, επισκέπτονται τις οικογενειακές εστίες,γυρεύοντας τα νήματα του παρελθόντος και ένα νέο τρόπο αντιμετώπισης της ιστορίας που περιλαμβάνει αφηγήσεις και από τις δύο πλευρές της θάλασσας. Γυρεύουν να καταλάβουν το ολόκληρο και όχι το μισό.

Απόσπασμα κειμένου κάτω από τη φωτογραφία του Τάκη Νασούφη από το αρχείο της οικογένειας Γιάννη Νασούφη και το αρχείο Μαρίας Ηλιού.

...Στη δεύτερη ταινία της Μαρίας Ηλιού, ένας Τούρκος, ξεριζωμένος με την ανταλλαγή των πληθυσμών από τα Χανιά της Κρήτης και μεταφυτευμένος κάπου στην Ανατολία, παραβάλλεται με μιαν Ελληνίδα ξεριζωμένη από την Καππαδοκία και μεταφυτευμένη σε προάστιο της Αθήνας. Θρηνούν και οι δυο για τη χαμένη τους πατρίδα, νοσταλγούν τη γενέθλια γη με αγιάτρευτο πόνο. Η Καππαδοκία ήταν πανάρχαιη κοιτίδα του Ελληνισμού, τα Χανιά πόλη κατακτημένη πριν κάποιους αιώνες από τους Τούρκους. Αλλά στα ελληνικότατα Χανιά έχει τις ρίζες της ζωής του, ρίζες πατρίδας , ο Τούρκος. Και στην τουρκεμένη Καππαδοκία έχει ζωντανές ρίζες πατρίδας η Ελληνίδα. "Ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν" έγραφε ο έμπειρος του ξεριζωμού Σεφέρης.

Απόσπασμα από τη Επιφυλλίδα με τίτλο " Κοσμοπολίτες, όχι απάτριδες" του Χρήστου Γιανναρά στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ της Κυριακής ( 8/4/2012 )

... O Bruce Clark Βρετανός δημοσιογράφος, συγγραφέας του βιβλίου "Δύο φορές ξένος"που ασχολείται με τις μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη Ελλάδα και την Τουρκία, λέει χαρακτηριστικά ..." εκεί που οι πολιτικοί τράβηξαν μια γραμμή για να λύσουν το πρόβλημα (της μοίρας 2.000.000 περίπου ανθρώπων) όσο πιο αποτελεσματικά μπορούσαν, εκατομμύρια ζωές κόπηκαν στα δύο". Θεωρεί ακόμα προσεγγίζοντας ετυμολογικά τον όρο "ανταλλαγή" ότι περιέχει μια δόση συγκατάβασης.
Όσοι μεγάλωσαν με ανθρώπους που βίωσαν την προσφυγιά του 1922 ξέρουν πως μια τέτοια συγκατάθεση δε δόθηκε ποτέ. Σε κάθε ιστορία που ειπώθηκε σε σπίτια προσφυγικά η πατρίδα ήταν πάντα απέναντι. Το ίδιο όμως φαίνεται πως συνέβαινε και από την άλλη πλευρά. Στις οικογένειες των περίπου 300.000 μουσουλμάνων που άφησαν τα σπίτια τους στην Κρήτη ή στη Βόρεια Ελλάδα.
Απόσπασμα από τo άρθρο της Άννας Ζαρίφη " Ανταλλάσσοντας Πατρίδες", Free Sunday ( 8/4/2012 ).

[ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ - ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ]

Η οθωμανική περίοδος στην Αθήνα αρχίζει στα 1456, όταν οι Φράγκοι δούκες παρέδωσαν την πόλη αμαχητί στους νέους κατακτητές. Δύο χρόνια μετά την επισκέπτεται ο Μωάμεθ ο Πορθητής ο οποίος, παραχώρησε στους Αθηναίους ειδικά προνόμια. Για τους Ευρωπαίους ζωγράφους-περιηγητές, η Αθήνα, όπως άλλωστε και η Ελλάδα, υπήρξαν περισσότερο ένα όραμα, μια ιδέα, και όχι ένα υπαρκτός γεωγραφικός χώρος. Μετά την πτώση του Βυζαντίου, οι Ευρωπαίοι ουμανιστές, παρά τον ενθουσιασμό που εκδήλωναν για τις παρακαταθήκες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, ελάχιστα ενδιαφέρθηκαν για την ίδια τη γη της Ελλάδας. Η Αθήνα, το κέντρο του αρχαίου κόσμου, μακριά από τις κύριες εμπορικές αρτηρίες που ένωναν Ανατολή με Δύση, απομονώνεται και σταδιακά λησμονιέται. Είναι ενδεικτικό ότι η πρώτη πόλη της αρχαίας Ελλάδας απουσιάζει από τις περισσότερες εικονογραφημένες εκδόσεις του 15ου αιώνα, όπου αναπαριστάνονται οι μεγάλες πολιτείες του τότε γνωστού κόσμου. Η Αθήνα εμφανιζόταν στους Ευρωπαίους αναγνώστες με τα χαρακτηριστικά μιας οποιασδήποτε κωμόπολης της βόρειας Ευρώπης, δίχως το παραμικρό αξιοθέατο και δίχως την παραμικρή νύξη του Παρθενώνα. Οι σπάνιες απεικονίσεις της Αθήνας στους ευρωπαϊκούς άτλαντες της εποχής συνοδεύονται συνήθως από της ένδειξη «Σετίνες», όπου η Αθήνα απεικονίζεται σαν παραθαλάσσια πόλη, πιθανόν για να υποδηλωθεί και ο Πειραιάς. Τα αθηναϊκά σπίτια είναι καλοχτισμένα και τα περισσότερα είναι ισόγεια ή, το πολύ, διώροφα. Μερικά έχουν και στοές με τρεις ή τέσσερις μαρμάρινες κολόνες. Κάθε σπίτι έχει φούρνο και πηγάδι. Επιπλέον υπάρχουν και 14 δημόσιες κρήνες, που τροφοδοτούνται με νερό απ’ το Δίπυλο και τον Υμηττό. Η Αθήνα είναι έδρα αρχιεπισκοπής και ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών χαρακτηρίζεται μητροπολίτης Ελλάδος. Ανάμεσα στις αρμοδιότητες του αρχιεπισκόπου είναι και η ρύθμιση διαφορών ανάμεσα στους ορθόδοξους Έλληνες, κυρίως όταν πρόκειται για κληρονομικής ή οικονομικής φύσεως... Οι τουρκικές αρχές της πόλης είναι ο βοεβόδας (=κυβερνήτης), ο Σερδάρης (=αρχηγός στρατού), ο Κεχαγιάς (=εκπρόσωπος του Βαλή= είδος νομάρχη), ο Καδής (=δικαστής) και ο Αγάς (=διοικητής) του κάστρου της Ακρόπολης. Το μεγαλύτερο μέρος των γαιών ανήκει στους Τούρκους, ενώ οι Έλληνες κατέχουν τους περισσότερους ελαιώνες και λιγοστά χωράφια. Οι Αθηναίοι πληρώνουν στον Βοεβόδα δικαίωμα πάνω σ’ όλα τα προϊόντα τους, καθώς και τελωνειακό φόρο για όλα τα εμπορεύματα που φορτώνουν ή ξεφορτώνουν στο λιμάνι του Πόρτο Λεόνε.(Πειραιάς) Στους επισκέπτες της Αθήνας του 17ου αιώνα εξαιρετικά χρήσιμο ήταν το τοπογραφικό σχέδιο της πόλης που είχαν συντάξει την εποχή αυτή οι Καπουτσίνι μοναχοί, οι οποίοι το 1669 ίδρυσαν τη μονή τους στην περιοχή του μνημείου του Λυσικράτη. Το εγκώμιο της αρχαιολογικής εταιρείας συμπεριλαμβάνει τον Γάλλο πρέσβη Francois Olivier Marquis de Nointel, ο οποίος κατορθώνοντας χάρη στην ιδιότητά του να μπει στην Ακρόπολη που ήταν στρατιωτικός χώρος, έγραψε στον Λουδοβίκο ΙΔ΄: «Η θέση αυτών των έξοχων γλυπτών είναι στα γραφεία της μεγαλειότητας σας, όπου θα είχαν την προστασία του Μεγάλου Μονάρχη που τιμά τις επιστήμες και τις τέχνες». Ο ζωγράφος Jacques Carrey είναι ευρύτερα γνωστός ως «ο σχεδιαστής του Παρθενώνα». Μαρτυρία της καλλιτεχνικής ωριμότητας του δημιουργού, η μνημειακή αυτή σύνθεση αποδίδει με κάθε λεπτομέρεια το σύνολο της πόλης, καθώς και την τοπογραφία της. Η αύξηση του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος για την Αθήνα και την ελληνική αρχαιότητα την εποχή αυτή δεν ήταν άσχετη από τις πολιτικές επιδιώξεις των Μεγάλων Δυνάμεων στο χώρο της Ανατολικής Μεσογείου. Στα χρόνια του βενετοτουρκικού πολέμου σημαντικές γεωγραφικές μελέτες πραγματοποιήθηκαν υπό την Αιγίδα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας. Παράλληλα, λεπτομερειακά τοπογραφικά σχέδια και απόψεις των κυριότερων πεδίων των μαχών εκπονήθηκαν από μηχανικούς του βενετικού στρατού, γεγονός που στάθηκε αφορμή για μια σειρά απεικονίσεων του καταστροφικού βομβαρδισμού του Παρθενώνα από τα στρατεύματα του Morosini το 1687. Ας θυμηθούμε το ιστορικό αυτού του τραγικού γεγονότος: Η Βενετία κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία το 1684, προτού περάσει εικοσαετία από την ήττα της στην Κρήτη. Αρχιστράτηγος των επιχειρήσεων ήταν ο ναύαρχος Francesco Morosini. Στις 21 Σεπτεμβρίου 1687 ο βενετικός στόλος αποβιβάζει ισχυρές δυνάμεις στον Πειραιά, ενώ ταυτόχρονα οι δυνάμεις των μισθοφόρων καταλαμβάνουν τους Ελαιώνες της Ιεράς Οδού προς την Ελευσίνα. Ο άμαχος πληθυσμός έσπευσε να εκκενώσει την Αθήνα, ενώ η φρουρά παρέμεινε οχυρωμένη στην Ακρόπολη. Έτσι η μάχη για την Αθήνα μετατράπηκε σε πολιορκία της Ακρόπολης με καταστροφικές συνέπειες για τα -ως τότε- άθικτα μνημεία. Στις 25 Σεπτεμβρίου μια βενετική βόμβα πέφτει στα Προπύλαια και γκρεμίζει ένα τμήμα του μνημείου. Το επόμενο βράδυ, μια άλλη βόμβα βρίσκει την οροφή του Παρθενώνα. Ο ναός σκίσθηκε στα δύο και το μεγαλύτερο μέρος των μακριών πλευρών του σωριάστηκε σε συντρίμμια. Ο Μοροζίνι μπήκε θριαμβευτικά στην Ακρόπολη κι αναζήτησε τρόπαια για τη νίκη του. Ο Μοροζίνι δεν εγκατέλειψε την Αθήνα χωρίς τρόπαια. Φεύγοντας, πήρε μαζί του και δύο μαρμάρινα λιοντάρια, που μνημονεύουν όλοι οι περιηγητές, το ένα από τα οποία βρισκόταν κοντά στο Θησείο και το άλλο στόλιζε την είσοδο του λιμανιού του Πειραιά και είχε δώσει το όνομά του στο λιμάνι: «Πόρτο Λεόνε». Και τα δύο κοσμούν σήμερα την είσοδο του ναύσταθμου (Arsenale) της Βενετίας. Η κατοχή της Αθήνας από τους Βενετούς, αν και κράτησε μόνο πέντε μήνες (Οκτώβριος 1687 – Απρίλιος 1688), στάθηκε μοιραία για τα μνημεία και οδυνηρή για τους κατοίκους, οι οποίοι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στα παραδοσιακά τους καταφύγια, την Αίγινα και τη Σαλαμίνα, εγκαταλείποντας την πόλη τους, που θα ξαναβρεί το ρυθμό της μετά το 1690. Οι απεικονίσεις των οδοιπορικών εμφανίζονται επαρκέστερες, δεδομένου ότι οι περιηγητές του 18ου αιώνα, που ήταν καλύτερα οργανωμένοι, συνοδεύονταν από κάποιον επαγγελματία ζωγράφο. Το 1749 βρίσκεται στην Αθήνα ο Βρετανός αριστοκράτης Earl of Charlemont συνοδευόμενος από τον σχεδιαστή Richard Dalton, στο βιβλίο του οποίου παρουσιάζεται η πρώτη, επαρκής απεικόνιση του Παρθενώνα στην πραγματική του κατάσταση και όχι σε μια υποθετικά αποκατεστημένη μορφή. Με στόχο την προώθηση της «αρχαιοελληνικής καλαισθησίας», η αρχαιόφιλη αγγλική Εταιρεία των Dilettanti απέστειλε το 1751 στην Αθήνα τους ζωγράφους-αρχιτέκτονες James Stuart και Nicholas Revett, προκειμένου να μελετήσουν και να αποτυπώσουν συστηματικά τα αρχαία μνημεία. Οι δύο Βρετανοί συγκέντρωσαν σε τέσσερις τόμους τις αρχαιολογικές τους παρατηρήσεις, τις περιηγητικές τους εντυπώσεις και περισσότερες από 300 χαλκογραφίες με παραστάσεις των αθηναϊκών αρχαιοτήτων. Τα μνημεία απεικονίζονται με ποικίλους τρόπους. Συνήθως προηγείται μια γενική Άποψη, όπου αναπαριστάνονται και σκηνές καθημερινής ζωής, ενώ σε επόμενες παραστάσεις εικονίζονται με ιδιαίτερη επιμέλεια η κάτοψη και η πρόσοψη του κτίσματος, καθώς επίσης τα αρχιτεκτονικά μέλη και ο γλυπτός διάκοσμος. Η έκδοση αυτή αποτελεί σταθμό στην ιστορία της αρχαιολογίας λόγω της εμπεριστατωμένης καταγραφής και της αυθεντικής απεικόνισης των αθηναϊκών μνημείων, αλλά και της αισθητικής προσέγγισης, ιδιαίτερα στην απόδοση των ερειπίων. Την προβολή των αρχαίων μνημείων έχουν ως επίκεντρο οι περισσότερες αθηναϊκές εικόνες της εποχής. Η οχύρωση της Αθήνας αποτέλεσε κύριο μέλημα των Τούρκων μετά των τουρκοβενετικό πόλεμο. Το 1778 ο βοεβόδας Χατζή Αλή Χασεκής θα περιβάλει ολόκληρη την πόλη με τείχος, που έμεινε γνωστό με το όνομά του. Ο τουρκικός αυτός περίβολος, με τις επτά πύλες, χτίστηκε πάνω στα ερείπια είτε πολύ κοντά στο αρχαίο τείχος, με αρχαίες πέτρες και μάρμαρα. Δυστυχώς ο Χασεκής κατεδάφισε πολλά αρχαία και μεσαιωνικά μνημεία, προκειμένου να χρησιμοποιηθούν ως οικοδομικό υλικό, όπως τον ιωνικό ναό της Αγροτέρας Αρτέμιδος κοντά στον Ιλισό, που είχε στο μεταξύ μετατραπεί σε εκκλησία με την ονομασία «Παναγία στην Πέτρα», τη γέφυρα του Ιλισού απέναντι από το στάδιο και την πρόσοψη του Υδραγωγείου του Αδριανού κοντά στο Λυκαβηττό.
" Η ΑΘΗΝΑ ΜΕ ΤΑ ΜΑΤΙΑ ΤΩΝ ΖΩΓΡΑΦΩΝ- ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ" , 16ος-19ος αιώνας

Φανή-Μαρία Τσιγκάκου , εκδ. ΟΙΣΤΡΟΣ

ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΘΗΝΑ

... Σύμφωνα με συμβόλαια που αφορούσαν αγοραπωλησίες ακινήτων , διαχωρισμός συνοικιών κατά εθνικότητες , δεν υπήρχε.

Ο Σκουζές στην περιγραφή της πόλης , δίνει λεπτομέρειες για τη συνύπαρξη αυτή :

"...... Τα τούρκικα σπίτια ήταν το ήμιση συσωματωμένα και τα άλλα ήμιση περιπλεγμένα με τα χριστιανικά.

Επερνούσαν ήσυχα οι Τούρκοι με τους Χριστιανούς......"

Η πλειοψηφία των Τούρκων μιλούσε ελληνικά κι αυτό διευκόλυνε τις σχέσεις των δύο κοινοτήτων.

" ...... Το ένα τρίτο των Τούρκων , και πλέον , πτωχοί. ..... Οι πλούσιοι κτηματίες εζούσαν με τα εισοδήματά τους.

Επωλούσαν τα προϊόντα τους , οι περισσότεροι , πριν γίνουν ευθηνά εις τους εμπόρους χριστιανούς και τα έδιδαν

δίχως να δυσκολευθούν και δίχως έγγραφα...." ( Π. Σκουζές )

Λ. Μιχελή , "Μοναστηράκι", εκδ. Ωκεανίδα 1985 , σελ. 70

[ ΠΑΖΑΡΙ ΚΑΙ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ]

Το Παζάρι συγκέντρωνε ολόκληρη τη ζωή της πόλης.Εκεί βρίσκονταν τα κτήρια της Διοικήσεως οι εκκλησίες και τα τζαμιά,τα καταστήματα και τα εργαστήρια όπου οι Έλληνες και οι Τούρκοι πέρναγαν όλη σχεδόν την ημέρα τους. Αλλά και, όταν τελείωναν τις δουλειές τους, πάλι εκεί παρέμεναν στα καφενεία κάτω από τις γραφικές κληματαριές συζητώντας για τις δουλειές τους και για όσα θέματα τους ενδιέφεραν όπως ακριβώς οι αρχαίοι Έλληνες στην αγορά τους.

Οι θαυμάσιες απεικονίσεις αλλά και οι περιγραφές των πριηγητών δίνουν μια σαφή εικόνα της ζωής στο Παζάρι αυτή την περίοδο.

Ιω. Τραυλός , "Η πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών" , εκδ. ΚΑΠΟΝ , 2008