Είναι «Η άλλη κωμόπολη» παρόμοια με την πόλη μας;
Ένα ντοκιμαντέρ για τις εθνοτικές διαμάχες
( του Ηρακλή Μήλλα )
Τα ντοκιμαντέρ για τις εθνότητες που βρίσκονται σε διένεξη είναι ως επί το πλείστον δύο ειδών. Είτε κατηγορούν την «άλλη πλευρά» για όλα τα δεινά τους είτε επιδιώκουν να δείξουν ότι υπήρξε ένα είδος παρεξήγησης και ότι οι δυο πλευρές είναι αθώες. Το πρώτο είδος αντανακλά την εθνικιστική προσέγγιση: ο «άλλος» είναι υπεύθυνος και εμείς είμαστε τα θύματα. Η δεύτερη προσέγγιση είναι καλοπροαίρετη και συμβιβαστική αλλά διόλου ρεαλιστική, καμιά φορά καταντάει αφελής. Στο ντοκιμαντέρ μας για τις ελληνοτουρκικές σχέσεις, «Η Άλλη Κωμόπολη», προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι και οι δυο κοινωνίες έχουν ευθύνη για το γεγονός ότι αναβιώνονται εθνικές προκαταλήψεις, στερεότυπα και δυσπιστία για το «άλλο», κάτι που κατά συνέπεια εμποδίζει την αμοιβαία κατανόηση.
Την τελευταία δεκαετία επικρατεί ηρεμία στις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Παραμένουν ,ωστόσο, κάποια σοβαρά προβλήματα που εγκυμονούν κινδύνους. Η διαφωνία για το Αιγαίο ( οι γκρίζες ζώνες και η διεκδίκηση κυριαρχίας για την υφαλοκρηπίδα κλπ ), τα δικαιώματα των μειονοτήτων και το Κυπριακό ζήτημα είναι ακόμα σε εκκρεμότητα. Αυτές οι πολιτικές διαμάχες είναι πιο δύσκολο να λυθούν , όταν αρνητικές αντιλήψεις σχετικά με τον «άλλο» είναι ακόμα ευρέως διαδεδομένες και στις δύο κοινότητες μιας και αναμοχλεύονται συνεχώς στα μέσα ενημέρωσης, την εκπαίδευση, τον πολιτικό λόγο, τη λογοτεχνία κλπ. Ίσως το χειρότερο είναι ότι οι δύο πλευρές ούτε καν υποψιάζονται ότι οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα αναπαράγονται επί καθημερινής βάσης σε συζητήσεις και στις δύο κοινωνίες και ότι οι ίδιοι φορείς λήψης αποφάσεων βρίσκονται υπό την αρνητική επιρροή τους. Πρόκειται για έναν φαύλο κύκλο όπου οι προκαταλήψεις προκαλούν ένταση που υποδαυλίζει τις προκαταλήψεις εκ νέου.
«Η Άλλη Κωμόπολη» εξετάζει όχι μόνο πώς σκέφτονται και αισθάνονται οι δύο πλευρές για το παρελθόν και το «άλλο», αλλά επίσης το περιβάλλον στο οποίο σχηματίζονται αυτές οι απόψεις. Οι εκπαιδευτικές πρακτικές, οι δημόσιες τελετές και ομιλίες, τα μουσεία και τα μνημεία είναι όλα μέσα που διαμορφώνουν αυτό το περιβάλλον. Η στάση των νέων και των ηλικιωμένων ανθρώπων με τους οποίους μιλήσαμε έδειξε ότι τα έθνη συνήθως πιστεύουν ό,τι τους έχουν πει να πιστεύουν. Αισθάνονται ευτυχείς όταν εξυψώνεται η δική τους πλευρά, δηλαδή το έθνος τους, και, όταν μεταχειρίζονται τον «άλλο» ως αποδιοπομπαίο τράγο. Βασίζουν την ταυτότητά τους σε όλες αυτές τις δοξασίες. Το πιο σημαντικό είναι ότι δεν έχουν καμιά σχεδόν επίγνωση για το πού στηρίζονται οι απόψεις και οι αντιλήψεις τους. Ως εκ τούτου η ταινία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να μελετήσουμε τη δημιουργία εθνικής ταυτότητας, τις μακρές εθνοτικές διενέξεις και τα αδιέξοδα στην επίλυση συγκρούσεων.
Μιας και όλες οι σύγχρονες κοινωνίες έχουν ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, η ταινία αυτή αφορά και ενδιαφέρει έναν ευρύ κύκλο ανθρώπων. Η αγάπη και το μίσος, η ανασφάλεια και η υπερηφάνεια, η προσκόλληση σε κοινούς μύθους και η συμπόνια, ο φόβος και η επιθυμία για ειρήνη ή διαμάχες, οι εθνοτικές προκαταλήψεις και τα στερεότυπα αποτελούν ανθρώπινα χαρακτηριστικά που αφορούν πολλές κοινότητες. Η σκηνοθέτις Nefin Dınç κι εγώ εργαστήκαμε πάνω από ένα χρόνο για να ολοκληρώσουμε τα γυρίσματα σε δύο υπέροχες μικρές πόλεις, στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Η ελληνική κωμόπολη, η Δημητσάνα, βρίσκεται στο κέντρο της Πελοποννήσου και είναι διάσημη για τη συμβολή της στην ελληνική εξέγερση του 1821 ενάντια στην Οθωμανική κυριαρχία. Η πόλη παρήγαγε το μεγαλύτερο μέρος της πυρίτιδας, που χρησιμοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Σήμερα η Δημητσάνα είναι ένα χειμερινό θέρετρο που προσελκύει επισκέπτες και τουρίστες. Είναι επίσης γνωστή και ως ιστορικό θρησκευτικό κέντρο. Γραφικά μοναστήρια καθώς και κατοικίες ιστορικών προσωπικοτήτων της εκκλησίας συμπληρώνουν την περιοχή. Για παράδειγμα, το σπίτι του Πατριάρχη Γρηγορίου, ο οποίος κρεμάστηκε στην Κωνσταντινούπολη από τις οθωμανικές αρχές, όταν άρχισε η εξέγερση , έχει μετατραπεί σε Μουσείο.
Το Birgi είναι μια ιστορική πόλη στη δυτική Τουρκία ( Ανατολία ), κοντά στο Ödermiş με πολλά τζαμιά και άλλα μνημεία που προσελκύουν τουρίστες. Η βυζαντινή πόλη Πυργίον, το 14ο αιώνα έγινε πρωτεύουσα του τουρκικού εμιράτου του Aydinoğulları . Σύμφωνα με την παράδοση , ο Ομούρ Μπέη , ο οποίος ήταν από το Birgi , ήταν ο πρώτος Τούρκος ναύτης που έφτασε στην Πελοπόννησο για να πολεμήσει. Στο πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα η πόλη κατοικούνταν από Έλληνες και Τούρκους. Οι κάτοικοί της σήμερα διηγούνται περήφανα ιστορίες για τους efes και τους zeybeks τους θρυλικούς πολεμιστές που πολέμησαν εναντίον του ελληνικού στρατού ο οποίος εισέβαλε και κατέλαβε την περιοχή κατά την περίοδο 1919-1922.
Μιλήσαμε με πολλούς ανθρώπους και στις δύο πόλεις ρωτώντας τους για τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται την ιστορία τους και το ρόλο και χαρακτήρα των «άλλων». Παρατηρήσαμε ότι και για τις δύο ομάδες ο συσχετισμός «εμείς-άλλος» λειτουργεί σε σχέση με την ταυτότητά τους. Είδαμε πώς η δημόσια σφαίρα επηρεάζει μικρούς και μεγάλους και πώς οι άνθρωποι αντιδρούν σε αντίστοιχες δύσκολες ερωτήσεις.
Στερεότυπα χαρακτηρίζουν τη σκέψη και τα πιστεύω των κατοίκων και στις δύο πόλεις: η ιδέα του «άλλου» είναι κάτι το αρνητικό , επειδή παραμένει ο ίδιος χωρίς καμιά αλλαγή διαχρονικά. Η ανασφάλεια που σχετίζεται με την πολιτική κυριαρχία είναι η δεύτερη πτυχή: «όποιοι εισέβαλαν στη γη μας στο παρελθόν, μπορούν να το κάνουν ξανά!». Τόσο τα στερεότυπα όσο και οι ανασφάλειες δικαιολογούνται από τις αναφορές σε παλιές εποχές.
Το παρελθόν προβάλλεται στο μέλλον. Η «Ιστορία» επανέρχεται και αναπαράγεται με διάφορα μέσα, αλλά πάντα μονόπλευρη . Η εικόνα του «άλλου» διδάσκεται μέσα από στερεότυπα όχι μόνο στο σχολείο , όπως φαίνεται στην ταινία, αλλά και σε πολλές άλλες δημόσιες εκδηλώσεις: οι εθνικές επέτειοι ενθαρρύνουν το μιλιταρισμό, ενώ τα μουσεία και τα μνημεία ενισχύουν τους εθνικούς μύθους που αναβιώνουν τη διπολική διαμάχη. Οι κάτοικοι των δύο πόλεων απορρίπτουν ή προσπαθούν να αποσιωπήσουν τα γεγονότα τα οποία αντιτίθενται στα πιστεύω τους. Ειδικά οι πιο μορφωμένοι επαναλαμβάνουν «με απόλυτη πεποίθηση» , όπως είπε ένας από αυτούς ότι δεν υπάρχει καμιά προκατάληψη στην πόλη τους απέναντι στο «άλλο». Το φταίξιμο είναι μόνο της «Άλλης Κωμόπολης».
Το ντοκιμαντέρ συνοδεύεται από ένα φυλλάδιο όπου συζητιούνται περαιτέρω μερικές σκηνές και απαντιούνται κάποιες ερωτήσεις που ανέκυψαν επανειλημμένα μετά τις προβολές. Η προβληματική της ταινίας μπορεί να συνοψιστεί σε ένα απόσπασμα που περιλαμβάνεται σε αυτό το φυλλάδιο: «Γιατί το παρελθόν ερμηνεύεται τόσο διαφορετικά στις δύο χώρες; Πότε και πώς προέκυψαν αυτές οι αμοιβαίες προκαταλήψεις; Είναι το μίσος και η δυσπιστία μας προς αλλήλους αποτέλεσμα γεγονότων του παρελθόντος ή μια αντανάκλαση αυτού που μας έχουν πει στο σχολείο, στο σπίτι ή στην τηλεόραση;»
Διάφορα πανεπιστήμια σήμερα χρησιμοποιούν αυτό το ντοκιμαντέρ για να συζητήσουν θέματα πολιτικής επιστήμης, επίλυσης συγκρούσεων , εθνικών εικόνων και στερεότυπων και διεθνών σχέσεων.
Η ταινία κέρδισε το Βραβείο Κοινού στο Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης όπου πρωτοπαρουσιάστηκε το Μάρτιο του 2011. Μέχρι τώρα η «Άλλη Κωμόπολη» παρουσιάστηκε σε πολλά φεστιβάλ, σε πανεπιστήμια και σε ιδρύματα στην Τουρκία, στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ κλπ. Το Δεκέμβριο του 2011 έλαβε το Βραβείο Ειδικού Ντοκιμαντέρ στο 16ο Τουρκικό Πολιτιστικό Φεστιβάλ στη Βοστώνη και τον Οκτώβριο του 2012, το Βραβείο για το καλύτερο Ιστορικό Ντοκιμαντέρ του Ελληνικού φεστιβάλ του Σικάγο. Δεν έχει κυκλοφορήσει ακόμη στην αγορά. Οι κάτοικοι των δύο κωμοπόλεων μιλούν, φυσικά, στα τούρκικα και στα ελληνικά. Η ταινία διαρκεί σαράντα πέντε λεπτά και παρουσιάζεται με αγγλικούς υποτίτλους. Τα αρχικά γυρίσματα υπερβαίνουν τις ογδόντα ώρες.
Το ντοκιμαντέρ μας είναι κρίσιμο για τις «εκπαιδευτικές» πρακτικές της Ελλάδας και της Τουρκίας. Τα αρνητικά αποτελέσματα μπορούν να ανιχνευθούν στο τι λένε οι δύο πλευρές για το «άλλο». Ομολογώ ότι είχαμε μια κάποια ανησυχία για τις αντιδράσεις του κοινού αλλά τα θετικά σχόλια που ακούσαμε σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις μας εντυπωσίασαν. Πιστεύουμε ότι αυτό είναι μια ένδειξη ότι οι δύο κοινότητες είναι έτοιμες να αντιμετωπίσουν τις ελλείψεις τους, όταν αυτές παρουσιαστούν αμερόληπτα.
