"ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ" της Μαρίας Ηλιού

Με αφορμή το ότι  η σκηνοθέτις Μαρία Ηλιού και ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ, αφού παρουσίασαν το 2012 στο Μουσείο Μπενάκη αλλά και στους κινηματογράφους το έργο: ΣΜΥΡΝΗ, Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΜΙΑΣ ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ 1900-1922, παρουσιάζουν τώρα στους κινηματογράφους( ΕΛΛΗ ΚΑΙ ΚΗΦΙΣΙΑ1-2CINEMAX-CYTA στην Αθήνα, Κυριακές πρωί στο ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ στην Πειραιώς, στον κινηματογράφο ΟΛΥΜΠΙΟΝ στη ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ και στον κινηματογράφο ATLAS στην οδό του ΠΕΡΑ [ Istiklal ] στην Κωνσταντινούπολη ) το δεύτερο μέρος με τίτλο ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ σε σχέση με το Διωγμό και την Ανταλλαγή των πληθυσμών της Τουρκίας και της Ελλάδας το 1922-1924, παραθέτουμε ένα κείμενο της Μαρίας Ηλιού όπως αυτό δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΒΗΜΑ της Κυριακής 8-9-2013.

ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ
Της Μαρίας Ηλιού

« Μια προσωπική αφήγηση

Από τη σκηνοθέτιδα

της ταινίας για την 

Ανταλλαγή των πληθυσμών.

Το παιδικό βίωμα και η 

Άλλη ματιά στην Ιστορία»

Εδώ και χρόνια δεν μπορώ να ξεχάσω αυτήν την εικόνα: Σε έναν ήσυχο κήπο, το θετό μου πατέρα, τον Τάκη που με μεγάλωσε μετά το θάνατο του πατέρα μου, του Σμυρνιού Ανδρέα, να μου διηγείται πως στην ηλικία των επτά, είδε ξαφνικά τον δικό του πατέρα, Έλληνα προύχοντα του Πόντου, νεκρό, να αιωρείται κρεμασμένος από ένα δέντρο στην αυλή του διοικητηρίου της Κερασούντας. Η καρδιά μου –ήμουν ίσως δέκα χρονών- κόντευε να σπάσει από τη φρίκη.

Και ύστερα ερχόταν η διήγηση πως ο μικρός Τάκης τότε, κατάφερε να σωθεί και να φύγει κρυφά από τον Πόντο με τη βοήθεια ενός Τούρκου γείτονα.

Για πολλά χρόνια για τη δική μας οικογένεια υπήρχε μόνο η Καταστροφή και ο πόνος του Διωγμού των δικών μας ανθρώπων. Η υπόσχεση στον Τάκη όταν έφευγα για σπουδές κινηματογράφου στην Ιταλία να κάνω κάποτε μια ταινία για τον Διωγμό έμεινε για τρεις δεκαετίες ανεκπλήρωτη.

Λίγα χρόνια μετά τη γέννηση της κόρης μου, σε ένα ταξίδι σε ένα Φεστιβάλ κινηματογράφου στην Σμύρνη, είδα με έκπληξη τον οικονομολόγο Muffit Bodur να δακρύζει μιλώντας για το πως αναγκάστηκε η Μουσουλμανική οικογένεια της γυναίκας του να φύγει από τη Θεσσαλονίκη με την Ανταλλαγή των Πληθυσμών του 1923.

Όταν άρχισα να ζω και να εργάζομαι πιο πολύ στο εξωτερικό παρά στην Ελλάδα, μετά από έρευνα σε διάφορα αρχεία, όπως το αρχείο του Ερυθρού Σταυρού στη Γενεύη, πολλές από τις βεβαιότητες που είχα από παλιά κατέρευσαν. Σίγουρα οι διαδοχικοί διωγμοί των Ελλήνων από την Μικρά Ασία ήταν τρομακτικά τραγικοί και βίαιοι με αποκορύφωμα τον μεγάλο διωγμό του ‘22 και σε νούμερα που ξεπερνούν το εκατομμύριο μόνο για το 1922 αλλά και η αναγκαστική αναχώρηση των μουσουλμάνων από την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Ανταλλαγής- κάτι που συνήθως δεν σκεφτόμαστε από αυτήν την πλευρά του Αιγαίου- ήταν επίσης μια ιστορία ξεριζωμού.

Η παλιά μου επιθυμία και υπόσχεση να κάνω μια ταινία για τον Διωγμό των δικών μας ανθρώπων, άρχισε να ολοκληρώνεται μέσα μου: Nαι θα ήταν μια ταινία για τον Διωγμό αλλά θα ήταν συγχρόνως και μια ταινία για την Ανταλλαγή των πληθυσμών της Τουρκίας και της Ελλάδας, τόσο των Ελλήνων ορθοδόξων, όσο και των Τούρκων μουσουλμάνων.

Η ευκαιρία ήρθε πριν από λίγα χρόνια όταν στην Αμερική την ίδια περίοδο που δουλεύαμε για το Σμύρνη: Η Καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης, ανακάλυψα άγνωστα φιλμάκια και φωτογραφίες από το Διωγμό αλλά και από την Ανταλλαγή των πληθυσμών.

Συγχρόνως είχε ήδη ξεκινήσει από Το Ταξίδι, το Ελληνικό Όνειρο στην Αμερική ( παρουσιάστηκε στο Μουσείο Μπενάκη το 2007), μια ευτυχισμένη συνεργασία με τον ιστορικό Αλέξανδρο Κιτροέφ. Συνεχίσαμε να συνεργαζόμαστε για τη Σμύρνη αλλά και για το Από τις δυο πλευρές του Αιγαίου και για τα επόμενα τέσσερα χρόνια ήταν σα να σκάβαμε το ίδιο τούνελ από δυο διαφορετικές πλευρές. O Αλέξανδρος από τη μεριά του ιστορικού και εγώ από την μεριά του κινηματογραφιστή που οι εικόνες γίνονται μέσα του αφηγηματικό υλικό.

Κι έτσι έφτασε η στιγμή να μιλήσουμε τόσο για τον Διωγμό όσο και για την Ανταλλαγή, τιμώντας τον κόσμο που χάθηκε, τον κόσμο που αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις εστίες του, αλλά επίσης τιμώντας και την επιστήμη της ιστορίας.

Το ντοκιμαντέρ και η έκθεση αυτή παρουσιάζονται 90 χρόνια μετά τον Διωγμό του 1922.

Από τη μια φέρνουμε πίσω τις ξεχασμένες εικόνες σε κλειστά ντουλάπια από Ευρωπαϊκά και Αμερικανικά αρχεία, από την άλλη μια νέα προσέγγιση στην ιστορία του Διωγμού και της Ανταλλαγής: Mια οπτική που κρατά αποστάσεις τόσο από μια εθνικιστική αφήγηση όσο και από νεώτερες απόπειρες που υπερτονίζουν τις κοινές εμπειρίες ξεχνώντας τις διαφορές. Ξεχνώντας πως πριν την Ανταλλαγή ζήσαμε ένα Διωγμό.

Αυτή η ταινία εκπληρώνει μια υπόσχεση αλλά έγινε και με την πεποίθηση πως δεν υπάρχει προνόμιο στον πόνο.

Συγχρόνως η ταινία έγινε με την πεποίθηση και την ανάγκη της αναγνώρισης ότι οι Μικρασιάτες πρόσφυγες που έφτασαν στην Ελλάδα με τραγικές συνθήκες το 1922, πρόσφεραν πολλά σε αυτήν χώρα μεταμορφώνοντας την για πολλές δεκαετίες με τη διαφορετική τους ματιά και με τη δημιουργικότητά τους.

H προηγούμενη, πρόσφατη ταινία και έκθεση Σμύρνη και η νέα Από τις δυο πλευρές του Αιγαίου λειτουργούν ανεξάρτητα αλλά και αποτελούν μια ενότητα.

Η πρώτη μιλούσε για τους Έλληνες και τους Αρμένιους που χάθηκαν στην Καταστροφή αλλά συγχρόνως θύμιζε ότι η Σμύρνη είναι μια πόλη και μια έννοια που συνδέεται με τον κοσμοπολιτισμό και τη χαρά της ζωής. Η δεύτερη που διηγείται την ιστορία του Διωγμού και του ξεριζωμού, έγινε με την ελπίδα πως τόσα χρόνια μετά τα δραματικά γεγονότα του 1922-1924 μπορούμε να διηγηθούμε ολόκληρη την ιστορία και από τις δυό πλευρές του Αιγαίου.

Ελπίζω πραγματικά πως έφτασε η στιγμή να αναγνωρίσουμε πως τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων και από τις δυό μεριές της θάλασσας μπορούν να διηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους, έτσι όπως με τα συχνά ταξίδια στο Αιγαίο, με την ειρήνη ανάμεσα στα δυό κράτη, μας δίνεται η δυνατότητα να δούμε με μια νέα ματιά την ιστορία μας.

Το ντοκιμαντέρ «ΑΠΟ ΤΙΣ ΔΥΟ ΠΛΕΥΡΕΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ»  βασίζεται στην ιδέα ότι έφτασε η στιγμή να αναγνωρίσουμε πως τα παιδιά και τα εγγόνια των ελληνορθόδοξων και μουσουλμάνων προσφύγων, μπορούν να διηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους, πως έφτασε η στιγμή να διηγηθούμε ολόκληρη την ιστορία και από τις δυο πλευρές του Αιγαίου και όχι μόνο τη μισή.

Ιστορικοί από την Αμερική, την Ευρώπη, την Ελλάδα και την Τουρκία, μιλούν για την μεγάλη Ιστορία ενώ πρόσφυγες, πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς, και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου, αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες. Οι οικογενειακές μικροϊστορίες εκτυλίσσονται στα παράλια της Μικράς Ασίας, στον Πόντο και την Καππαδοκία, αλλά και τη βόρειο Ελλάδα και την Κρήτη. Μάλιστα δύο από τους ομιλητές, η Καλλιόπη, κόρη ελληνορθόδοξων προσφύγων από την Καππαδοκία, διηγείται την ιστορία της στα Τουρκικά και ο Husnu, γιός Μουσουλμάνων προσφύγων από την Κρήτη διηγείται την ιστορία της οικογένειάς του στα Κρητικά.

Οι εκτοπισμένοι πληθυσμοί και τα παιδιά τους δημιούργησαν μια προσφυγική ταυτότητα που τους βοήθησε να αντιμετωπίσουν το τραύμα της υποχρεωτικής μετανάστευσης. Οι μνήμες των χαμένων πατρίδων έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη δημιουργία προσφυγικής ταυτότητας μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο που είχε την ίδια γλώσσα και θρησκεία. Το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών στην Ελλάδα και το Ίδρυμα της Συνθήκης της Λοζάνης στην Τουρκία συνέβαλαν στη διατήρηση της κληρονομιάς και της μνήμης των προσφύγων και των ανταλλαγμένων πληθυσμών. Τις τελευταίες δεκαετίες μια νέα έννοια μνήμης και νοσταλγίας έχει αναδυθεί και οι απόγονοι των προσφύγων κάνουν τακτικά επισκέψεις στις ιδιαίτερες πατρίδες των προγόνων τους στην Ελλάδα και την Τουρκία.